Orhan Bahçıvan   *   Yöresel Bilmeceler:   Halk Bilmecelerinin Tanımlanması   Anadolu toprakları üstünde yaşamış tüm uygarlıkların ortak ürünü olan, halk bilmeceleri Yazın dilinde pek değer görmemiştir. Yazın diliyle değer görmeyen bu halk bilgilegi unutulmuş sanılır. Nasıl ki, okumadığın bir kitabı yok sayamazsın, yazın dünyasına aktarılmayan bu bilmeceleri de yok saymak mümkün değildir.   Anadolu toprakları üstünde, halkın kendi düşünce ve becerilerini aktaran üstün bir sanat anlatımıdır. Bu anlatım zeka gelişterme oyunu olarak da bilinir. Bilmeceler üstüne henüz bilimsel bir inceleme yapılmış değildir. Birkaç halk yazını emekçisinin ele almasından ve sayfalar arasına taşımasından öteye geçememiştir.   Halk bilmeceleri, yaşamın her alanında varlığını göstermiştir. Bence çocuklar için en önemlisi, matematik alanındaki bilmeceler. Bu bilmecelerin tamamı, zeka kıvraklığına pratik zeka işlevine hızmet etmesidir. Günümüz zeka oyunlarıda bu bilmeceler üstüne kurgulanmıştır. Bunu biliyoruz.   Halk bilmeceleri, güldürü alanında sözcük oyunlarıyla var olsa da yine en önemlisi çocuklarda ki zeka gelişimine destek veren en güzel çalışma metotudur. Çocuk beyinlerini yormadan, sürekli dinç tutmayı başaran en güzel eğitim metodudur.   Halk bilmeceleri halkın ortak ürünüdür. Bu bilmeceleri kimin ürettiği, ne zaman başladığı bilinmiyor. Tamamen anonimdir. Yani halkın ortak ürünüdür.   Halk bilmeceleri incelendiği zaman, tüm evreni kapsayan bir anlatım özeliğini içinde barındırır. Söz dizimi şiirseldir. Uyak sistemi çok güzel kurgulanmıştır. Bunun nedeni ise insan belleğinde çok çabuk yer almasını sağlamaktır. Bir dinlediğini bir daha unutmamak için bu yöntem seçilmiştir. İkincisi ise, kulağa hoşglemesi anlatımın sıkıcı olmaması diyebiliriz.   Bu halk bilmecelerinin bazıları uyduruk olabiliyor, bunların söz dizimine baktığımız zaman hemen görebiliyoruz. Uydurma bilmecelerde, söz dizimi oldukça bozuktur. Gerçek halk bilmeceleri ise, oturmuş bir sözdizimine sahiptir.   Ben de kendi yöremde çocukken anamdan babamdan dedemden, nenemden ve tüm çevremdeki büyüklerimden dinleyerek öğrendiğim ve daha sonra da yine bu insanların içinde derlemelerni yaptığım bilmecelerden bazılarını aşağıya aktardım.   Bu aktarım sadece o yöreye özgü bilmeceleri içine almıyor. Genelde yaygın bilinen bilmecler buraya seçildi. Özelden kaçındm. Yerel dil motiflerini taşıyanlar olmasına rağmen onlarıda günümüz Türkçesiyle anatmaya çalıştım.   Yöremizde anlatılan bilmeceler:     A ile Başlayan Bilmeceler   A benim al yastığım Kokusuyla estiğim Çul değil çuval değil İçine un bastığım   İğde   Ağaç gezer kam değil  Yazı yazar imam değil Salyangoz   Ağ düğmeler söküldü Ağ Kuş suya döküldü Pirinç   Ağaca yoktur bir söz Dalında al yanaglı gız Elma   Ağca saray yan durur Sarı papaz oturur Yumurtanın beyazı, sarısı   Ağ ağ idik ağ idik Üstü örtük dağ idik Kadın mesesi     Ağzı açık alamet İçi kızıl kıyamet Tandır      Ağ tarlaya kara tohum ekerler Dil sürmeden tane tane toplarlar Yazı   Ahı geldi mahı geldi İn iki ayın Şahı geldi Oruç   Ah kepeler kepeler Üstüne tohum sepeler Beyaz kağıt   Altı ayda sararmış Altı ayda yeşermiş Çimen   Al oluk sesin tutar İçinde keklik yatar Ağız ve dil   Allah kurar yapısını Bıçak açar kapısını Karpuz, Kavun   Alaca bulaca yılan Tuttuğunu sarılan Vallahi onu gördüm Sözümde yoktur yalan Sarmaşık   Altın saat hiç yatmaz Ayağı suya batmaz Pırpır böceği   Altı düz üstü kambur Giren çıkmaz redendir Fırın, odun   Ata da binmez yolsuzdur Göynek giymez çulsurdur Nerye isterse gider Ayıksızdır kolsuzdur Rüzgar     Altı su tası Üstü ateş lapası Gaz lambası   Altından süt içerim Üstüde ot biçerim Koyun   Aptes alır namaz kılmaz Cemaatten geri kalmaz Cenaze     Aşağı saldım gülüyordu Yukarı çektim ağlıyordu Su kovası   Attım tattım yamaca Gitti düştü pağaca Tuz   Ayağını kaldırmayan pısırak El vurunca kişner yağız kısrak El kantarı   Atladım kara hendek İçinde yatar kundak Mezar   Ateşe koysam yanmaz Suya soksam ıslanmaz Güneş     Ayna gibi ışılar Yılan gibi xışılar Tırpan     B harfi ile başlayan bilmeceler   Başında ateş hamamcı degil Ucunda düdük zurnaci degil Ġur ġur öter kurbağa degil Ġıvrılır yatar yilan degil Nergile   Ben giderim o gider Arkamdan tin tin eder Gölge   Beş bacı bir ovalar Birbirini kovalar Şişler   Beş bacı azar azar Bir kağıda not yazar Örgü Şiş   Bilmece bildirmece El üstünde kaydırmaca Sabun   Bilmece bildirmece Dil üstünde kaydırmaca Dondurma   Bir direk iki baca Burun   Bir kuş gördüm havayi Yüksek yapar yuvayi Ölçü endaze bilmez Mil mil çeker davayı Örümcek   Bir küçücük odacık İçi doli yonġacık Ağıznan diş   Bizim evde bir gelin var Herkesin elin öper Kapı kolu   Bir ġuş gelir enginden Desdur alır beginden O nasıl bir kuştur ki Yemlenir göbeginden Degirman   Bir oğlum var periden Sille ister hüriden Köyneği var ağaçtan Yanakları deriden Davul   Biz biz idik biz idik Otuz iki kız idik Ezildim üzüldük Biraraya dizildik Dişler   Bağlarım yürür Çözerim durur Tutarsam olur Tutmazsam kurur Çarık   Bir küçücük mil taşı Dolanır dağı taşı Göz   Bir küçücük odacık İçi dolu yongacık Ağız   Benim bir çarşafım var Dünyayı kaplar denizi kaplamaz Kar   Bir taş attım çayıra Şavkı vurdu bayıra Ayna   Burda vurdum kılıcı Halep’te oynar ucu Şimşek     Bize gel altına koyam Minder   Biz biz idik biz idik Milyon milyon kız idik Gece geldi dizildik Sabah oldu büzüldük Yıldızlar   Biz biz idik biz idik Bi elde ikiz idik Kiraz   Bir küçük mil idi Küçük oda kilidi Her akşam evde Bil bakalım kim idi Uyku   Bakarsan bağ olur Bakmazsan dağ olur Tarla   Bir köprüden üç kişi geçer Biri görür yürür geçer Biri görür yürümez geçer Biri görmez yürümez geçer Hamile kadın sırtında çocukla Köprüden geçiyor    C harfi ile başlayan bilmeceler   Cabana cabana El tuta el abana Ortası mil çekiyor Eteği zil çekiyor Terazi   Cadı canını yakar Canı burnundan çıkar Siğara   Canlı değil azıyor Lasit giymiş geziyor Otomobil Canı yoktur konuşur Her lisandan danışır Saz   Can canı kepe dizilir ipe İp bulunmaz sa sığınır küpe Altın Canı yoktur hastadır Gömleği kafestedir Ne yerdedir ne gökte Çark-ı felek üstüdir Kapı   Ç harfi ile başlayan bilmeceler   Çarşıdan aldım bir tane Eve geldim bin tane Nar   Çınlamadan yürümez Ayağını sürümez Döner döner dolanır Gün altında erimez Saat   Çil tavuk çilleme tavuk Başını kestim kanı yok Çayır otu   D harfi ile başlayan bilmeceler   Dağ başında sağ oldum Hem kara hem ağ oldum Ölünce eve geldim Bir tutamcım bağ oldum Süpürge     Dağdan gelir taştan gelir Götü açık enişten gelir Keçi   Denizin ortasında ne var N Deliklidir ince baş Sürünür yavaş yavaş İğne   Dört parmak birden yatar Bir kuyuyan su döker İnek memesi     Dağdan gelir dak gibi Kolları budak gibi Eğilir su içmeye Bağırır oğlak gibi Kağnı     Dışı var içi yok Dayak yer suçu yok Davul   Dışı kazan karası İçi peynir mayası Kestane   Dizi dizi odalar Birbirini kovalar Tren   Dağdan gelir taştan gelir Evi belinde yavaştan gelir Kaplumbağa     Danesi darı Kendisi sarı Durma kaıpda Gel bize bari Mısır koçanı     Damdan dama yürürsün Samur kürkü sürürsün Sen bir beyin oğlusun Niçin yayan yürürsün Sıçan   Dünyada her şey lazım Her şeye bir şey lazım İsim   Dünyada bir tane Denizde bir tane Sende bir tane Bende bir tane N   Dünyanın ortasında ne var N Düz bayır bitli çayır Dirgenle otun ayır Baş saç-tarak    E harfi ile başlayan bilmeceler   Ekleme ekleme Kopar diye bekleme Zincir Eli yok ayağı yok Köprü kurar dayağı yok Buz   Edi idi büdi idi Yatsıdan sonra  Size gelen kim idi Uyku   Etten kantar Altın tartar Kulak, Küpe   El eker dil biçer Yazı   El kadar mezar Dünyayı gezer Ayakkabı   Dört parmağın kirtiği Yeşil Göle sürtüği Peynir   Elden ele belden bele Bunu bilmeyen kertenkele Para   El tutar el döndürür Dağdan hezen indirir Tarak, saç   Evi yoktur düzde yatar Ağzı yoktur adam kapar Isırgan F harfi ile başlayan bilmeceler Fini fini fincan İçi dolu mercan Ağız dişler   Fır fır öter Ağ ağ töker Tükrük   Fır fır döner Ak ak döker Değirmen taşı- un   G harfi ile başlayan bilmeceler   Gara deve çöktü yere Bağırsağın töktü yere Çadır   Ġara tawuh ġakġılar Ġanatlari şakġılar Kapi   Gece serilir Gündüz derilir Yatak yorgan   Gel bizim eve koyum kıçına Minder   Gelbizim eve serem götüne Minder   Gezer gezer eylenmez Asla yalan söylemez Kantar   Gıdı gıdı çayırlada Dik durur bayırlarda Ot   Gök gürler şimşek çakar O boynun bükmüş bakar Demirci körüğü   H harfi ile başlayan bilmeceler   Haratay haratay İnci belli kara tay Karınca   Hattur huttur Yeşili tuttur Adamıkapar Ağzı yoktur Isırgan otu   Het didim Met didim Git şuraya Yat didim SÜPÜRGE   Hey ney idim ney idim Samur kürklü bey idim Kestane   Hezerem hezerem Taş üstünde gezerem El ne derse desin Bildiğimi yazaram Mala   Horul horul uyur Mırıl mırıl konuşur Kedi   Hoca çıkar handan Sarığı kandan Her sabah ezan verir Bilmez kıble ne yandan Horoz   İ harfi ile başlayan bilmeceler   İstanbul’dan saldılar Ardahan’da buldular Mektup   iki eğri kaşık bir duvara yapışık İki kulak   İlidi milidi Küçük kapı kilidi Yenge bizim odaya Akşam gelen kim idi Uyku   İki ayaklı büce Küpelidir gülüce Tavuk   İstanbul da birtanı İzmir de ikitane Ankara da görünmez Göle de hniçbulunmaz İ harfi   İnim inim iniler Yumuşaktır siniler Başına tokmak deyse Dın dın d dınıler Davul   İki ayaklı mil Ortasında dil Hiç yalan söylemez Sende bunu böyle bil Terazi   K harfi ile başlayan bilmeceler   Kanadı yok uçamaz Ayağı yok kaçamaz Olduğu yerdedurur Gitmediği yen koymaz Akar su   Katlı katlı açılır Kokusundan kaçılır Sarımsak   Katlı katlı döşeme Al da çekil köşene El tutar gözün bakar Tek tek içi boşana Kitap   Kel kız evde oturur Cıllığı haber getirir Dedi kodu   Kanadı var kuş değil Boynuzu var koç değil Saylangoz   Karşıdan baktım çok gördüm Yanına gittim yok gördüm Sis   L harfi ile başlayan bilmeceler     M harfi ile başlayan bilmeceler   Masal masal maskara Ağzı yüzü kapkara Fırın   Mavi atlas iğne batmaz Makas kesmez terzi biçmez Gökyüzü   Melemez melemez Ocak başına gelemez Gelse geri gidemez Yağ   Mesel mesel mal mesel Dil oynar damak keser Makas   Mesel mesel meni var Önünde den deni var Kuyruğunda beni var Boynunda da çanı var Horoz   N harfi ile başlayan bilmeceler   Nefe alır canı yok Derisi var kını yok Körük  O harfi ile başlayan bilmeceler   O yanı kaya Bu yanı kaya İçinde sarı maya Yumurta   O tarafı taş Bu tarafı taş İçinde binbir baş Karınca   O yanı mermer Bu yanı mermer İçinde kanlı dilber  Diş - dil   Ö harfi ile başlayanlar Örterim üstünü uyur Açarım üstünü uyanır Ateş   P harfi ile başlayan bilmeceler   Parasını el alır Dumanını yer alır Sigara   Pişirirsen aş olur Pişirmezsen kuş olur Yumurta   S harfi ile başlayan bilmeceler Su üstünde ıslanmaz Yere düşer paslanmaz Gün ışığı   Sıra sıra söğütler Birbirini öğütler Dişler   Ş harfi ile başlayan bilmeceler   Şıp şıp yeleden Gelir geçer Göle’den Dala üstünde yol gider Kimselere demeden Güneş   T harfi ile başlayan bilmeceler   Tandır başı terlemez Gün çalınca parlamaz Ocak taşı   Takır tukur takraba Kendi tahta daraba Beşik   Tıngır elek Tıngır saç Gece toktur Gündüz aç Oruçlu   Tavuk gibi gıgıldar İçindeki şakıldar Kalbur   Tangır elek tangır saç Un elerim karnım aç Kar   Taştandır demirdendir Su içer yangındadır Dünyaları doyurur Kendi doymaz nedendir Değirmen   Tohumsuz biter Dünyaya yeter Tuz   Tapış tapış tapışır Her ne bulsa yapışır Elbise   Tap tap tapaca Ne dam bilir ne baca Abdesti yok namazı yok Ama kendisi hoca Horoz   Toprak değil taş değil Kuru değil yaş değil Boynuzu var koç değil Kanadı var kuş değil Kelebek U harfi ile başlayan bilmeceler Ulur gezer it değil Vurur yıkar yiğit değil Rüzgar   Uzun uzun bir kuyu Ele hoş değil huyu Tüfek   Uzun yatar uzanır Sırtına gömlek kazınır Oklava   Uzun uzun kamışlar Yere dek uzamışlar Yağmur   Uzun çömçe almışlar Akşam bize gelmişler Uyku   Uzun soyxa uzanar Kendi göynek kazanır Boz göyneğin üstüne Yeşil inci bezinir Ağaç Yaprak   Uzundur sırık değil Ekşidir koruk değil Ambarı mesken tutmuş Çizgisi yarık değil Maya   Uzun uzun abalar Ak bakallı babalar Gelir gider duramaz Gece gündüz çabalar Su dalgası    Uzun dalda uzular Kulağiından kuzular Yeşil göynek içinde Beyaz beyaz tazılar Fasulye   Uzun uzun uz yatar Yuvarlanır düz yatar Üstü toprak altı han İçinde bin söz yatar Mertek   Uzaktan baktım aktaş gibi Yanına vardım sütlaç gibi Mantar   Uzaktan çokça durur Yakında yokça durur Duman   Uzakta durur kara kura Yanına vardımki kan tura Angut sürüsü   Uzun gider uzanır Süslü süslü bezenir Kamış   Uzundur uzar gider Çevresin süzr gider Irmak   Uzun uzun ulanır Kapı baca dolanır Arkadaşın bulunca Hemen orda kalınır Uyku   Ü harfi ile başlayan bilmeceler   Üsdü çimen biçerem Altı pınar içerem Koyun   Y harfi ile başlayan bilmeceler Yapan kullanmaz Alan kullanır Kullanan görmez Tabut Yedi delikli tokmak Bunu bilmeyen akmak Kafa   Yük üstünde kıllı yumak Kedi   Yel gibi hızlı koşar Gölgesiz dağlar aşar Ses   Kollik kaşık Duvara yapışık Kulak   Yürür gider izi yok Hızlı gider tozu yok Güneş   Yer altında yağlı kendir Kendi kendine gidendir Yılan Kaynak: Orhan Bahçıvan